مقدمه
در حال حاضر اقتصاد مقاومتی به عنوان یکی از واژگان غالب در گفتمان عمومی و تخصصی فعالان اقتصادی، سیاست گذاران، تصمیم سازان و تصمیم گیران عرصه اقتصادی و سیاسی کشور، جایگاه بسیار ویژه ای یافته است. با مروری بر ادبیات موضوع در منابع و ماخذ علمی مشاهده می گردد که این مفهوم قرابت معنایی زیادی با اصطلاح تاب آوری اقتصادی دارد. در ادبیات علمی اين اصطلاح به دو مفهوم به کار می رود: اول، توانايی اقتصاد برای بهبود سريع از شوك های اقتصادی تخريب کننده خارجی؛ دوم، توانايی اقتصاد برای ايستادگی در برابر آثار اين شوكها.
مفهوم تاب آوری و مقاوم‌سازي در تمام سطوح ملي، منطقه‌اي، سازماني، بنگاه‌ها و شركت‌هاي اقتصادي به كار مي‌رود. در دنياي امروز سازمان‌ها و بنگاه های اقتصادی به صورت بي‌سابقه و رو به رشد، با اختلال در فرصت‌ها و برنامه‌هاي راهبردي رو به رو هستند. سازمان‌هاي برجسته شكست خواهند خورد مگر آنكه مديريت مدرن ريسك و مدل‌هاي نظام‌مندي تاب‌آور و مقياس‌پذير را به كار گيرند. براي بقا در اين محيط پر از عدم قطعيت و تغيير، سازمان‌ها بايد از مدل‌هاي سنتي ريسك و نظام‌مندي عبور كرده و بر روي مقاوم‌سازي تمركز كنند.
اقتصاد ایران در وضعیت فعلی با چند پدیده مهم مواجه است از جمله رکود نسبی بخش های مختلف اقتصاد، کاهش تولید و فروش، افزایش انباشت کالا در انبارها، کاهش مصرف بخش خصوصی و دولتی و تقاضا در بازار، تنگنای مالی و نیاز شرکت ها و واحدهای اقتصادی به نقدینگی و پول و... ، لذا بخش های مختلف اقتصادی باید تلاش نمایند تا خودشان را در برابر بحرانها تاب آور نمایند. با توجه به تعریف بیان شده از تاب آوری، سازمانهای تاب آور سازمانهایی هستند که به دلیل آمادگی، برنامه ریزی و انعطاف پذیری بالایی که در خود ایجاد می نمایند می توانند بحرانها را با هرینه های کم پشت سر بگذارند.
صنعت نوشیدنی به عنوان يكي از محرك هاي توسعه صنايع غذايي در کشور از اهميت اقتصادی فراوانی برخوردار است. علاوه بر آن كه وضعيت اقليمي كشور امكان استفاده از انواع ميوه براي توليد آب ميوه را فراهم مي سازد، منابع با کیفیت آب آشامیدنی و معدنی در كشور نيز می تواند ایران را به عنوان يكي از صادرکنندگان برتر آب هاي بسته بندي شده در بطري در دهه آينده مطرح سازد. با توجه به اهمیت و ظرفیت های ذکر شده، تلاش در جهت تاب آوری و مقاوم سازی اقتصادی بنگاه های تولید نوشیدنی می تواند این صنعت را به عنوان یک پیشران در بخش صنعتی اقتصاد کشور مطرح ساخته و زمینه ساز پیشرفت و توسعه آن گردد.
شاخص های تاب آوری سازمانی
مدلهای زیادی برای اندازه گیری تاب آوری سازمانی ارایه شده اند. یکی از مدلهای اندازه گیری تاب آوری سازمانی توسط مک مانوس ارایه شده است که مدل نسبتا جامعی است. از نطر این مدل تاب آوری سازمانی دارای شاخص هایی است که در سه محور اصلی عبارتند از:
۱. شاخصهایی که میزان موقعیت شناسی یا آگاهی موقعیتی سازمان را اندازه می گیرند.
۲. شاخص هایی که آسیب پذیری های کلیدی سازمان را اندازه گیری می کنند.
۳. شاخص هایی که ظرفیت تطابق پذیری سازمان را اندازه گیری می کنند.
از اين رو براي ايجاد يك سازمان تاب‌آور بايد از مولفه‌هاي فوق استفاده كرد.
موقعیت شناسی یا آگاهی موقعیتی
منظور از موقعیت شناسی یا آگاهی موقعیتی، فهم و درک سازمان از محیط عملیاتی و عملکردهایش است که می توان آن را از طرق زیر اندازه گیری نمود:
الف) توانایی سازمان در آینده نگری و استفاده از فرصت ها
ب) توانایی شناسایی بحران ها و عواقب احتمالی آن ها
ج) فهم دقیق عواملی که زمینه ساز بحران ها هستند
د) آگاهی و اطلاع از منابع درونی و بیرونی در دسترس
ه) شناخت درست از حداقل پیش نیازها برای ادامه فعالیت سازمان
و) شناخت درست از انتظارات، تعهدات و محدودیت هایی که در ارتباط با گروه های ذینفع وجود دارد
آسیب پذیری های کلیدی
منظور از آسیب پذیری های کلیدی آن جنبه های عملیاتی و مدیریتی سازمان را در بر می گیرند که می توانند بیشترین اثرات را از وقوع بحران ها ببینند. این موارد شامل:
الف) دارایی های فیزیکی مانند ساختمان ها وتأسیسات و تجهیزات و وسایل و ماشین آلات
ب) دارایی های انسانی مانند مدیران، تصمیم گیران ونیروهای متخصص
ج) دارایی‌های کمتر ملموس مانند روابط و ارتباطات
ظرفیت تطابق پذیری
ظرفیت تطابق پذیری به فرهنگ و پویایی یک سازمان مربوط می شود که به آن اجازه می دهد تا تصمیمات درستی را در شرایط معمولی و بحرانی اتخاذ نماید. ظرفیت تطابق پذیری یک سازمان را می توان ازطریق بررسی موارد ذیل اندازه‌گیری کرد:
الف) ساختاررهبری وتصمیم گیری درسازمان
ب) نحوه کسب، انتشار ونگهداری اطلاعات و دانش
۳) درجه خلاقیت و انعطاف پذیری قابل تحمل در سازمان
مروری بر ویژگی های ساختاری صنعت نوشیدنی
با بررسی شرایط موجود صنعت نوشیدنی در ایران، ویژگی های صنعت در پنج بعد قابل مشاهده است:
1. ورود به صنعت
- ورود به صنعت نوشیدنی برای همگان آزاد بوده و هیچ محدودیتی برای افراد از لحاظ قانونی در کشور وجود ندارد.
- روند افزایش تولید کنندگان در این صنعت باعث شده وفاداری مشتریان به برندها در این محصولات نسبتا کم باشد.
2. شرایط بازار
- علارغم اینکه صنعت نوشیدنی از صنایع غیرادواری است؛ به این معنا که در همه فصول سال و در وضعیت‌های اقتصادی مختلف، تقاضا برای محصولات این صنعت به طور دائم وجود دارد اما در فصول مختلف، مناطق مختلف کشور و همچنین در ایام و مناسبت های ملی و مذهبی، تغییرات معناداری در میزان تقاضا مشاهده می گردد.
- تقریبا در اکثر تولیدات این صنعت شاهد بازار رقابتی می باشیم.
- قیمت انواع محصولات مشخص و به طور نسبی ثابت می باشد.
- تنوع در این صنعت زیاد و مصرف کنندگان در حال تغییر می باشند.
- رشد این صنعت در حال حاضر به کندی انجام می شود اما در صورت بهبود اوضاع اقتصادی به احتمال زیاد با رشد نسبتا سریع تری روبرو خواهیم بود.
- امکان به دست گرفتن سهم خوبی از بازار در صورت سرمایه گذاری مناسب در این صنعت وجود دارد البته منظور در اینجا استفاده از استراتژی برند سازی است.
3. تامین کنندگان
- بسته به نوع نوشیدنی تامین کنندگان متفاوت می باشند. به طور کلی در داخل کشور تامین کنندگان حرفه ای با امکان تامین مواد اولیه با کیفیت جهانی وجود ندارند، البته در مورد محصولاتی سنتی مانند دوغ قضیه متفاوت است.
- بر اساس تحقیقاتی انجام شده در بعضی از شهرها با کمبود تولید بطری های پلاستیکی و در تمام کشور و حتی در کشورهای همسایه با کمبود تولید قوطی های آلومینیومی با کیفیت خوب مواجه هستیم.
- امکان ریزش مصرف کنندگان در صورت تغییر بافت اقتصادی جامعه و ایجاد شوک در صنعت
- تامین کنندگان توان نسبا خوبی در کنترل قیمت های مواد اولیه وارداتی دارند زیرا تلویحا در حال همکاری با یکدیگر هستند.
4. خریداران
- اکثر تولید کنندگان در این بازار با توزیع کنندگانی که در سطح کشور فعالیت دارند کار می کنند که البته درصدی از سود به این توزیع کنندگان اختصاص می یابد که این خود حاشیه سود را کم می نماید. البته برخی تولیدکنندگان عمده از شبکه توزیع خود سود می برند. (مانند گروه زمزم)
- نظر فعالان بخش توزیع در این است که تبلیغات تلویزیونی در این صنعت نقش به سزایی در فروش انواع نوشیدنی در بازار دارد.
- به دلیل عدم وجود برندهای کافی در این بازار امکان برند سازی وجود دارد که خود باید مورد بررسی قرار گیرد.
- بسته به نوع محصول, آستانه تحمل تغییر قیمت در این محصولات متفاوت است البته بعضی از محصولات تولیدی در این بازار از تحمل بیشتر مشتری در مقابل تغییرات قیمت استفاده می کنند. تحقیقات میدانی نشان می دهد آستانه تحمل تغییرات قیمتی در بازار انواع نوشیدنی بطور متوسط حدود 10% می باشد.
- در محصولاتی مانند انواع نوشابه های گاز دار معروف در بازار زنجیره های تامین بین شرکت و نماینده تولید در کشور وجود دارد که امکان ورود راحت یا نفوذ را قویا از صنعت گر می گیرد.
- انواع محصولات جانشین به راحتی در دسترس مشتریان قرار دارند که این نیز قدرت مشتری را در برخورد با کالا نشان می دهد.
5. وضعیت رقابت
- رقبا را می توان به صورت کلی در دو بخش داخلی و خارجی تقسیم کرد که البته بازار در این صنعت میتوان گفت بیشتر در دست تولید کنندگان داخلی است.
- امکان کنترل بازار برای هیچ کدام از تولیدکنندگان بصورت انحصاری میسر نیست.
- ورود و خروج در این صنعت دارای حجم نسبتا زیادی است که البته این خود به نوعی نشان دهنده رقابتی بودن این بازار است.
- قیمت ها نیز به خاطر این رقابتی بودن تقریبا ثابت بوده و در شرایط فعلی متناسب با تورم و سایر قیمت گذاری ها بالا می روند.
- تقریبا تمامی رقبا بر روی یک قسمت کوچک از این بازار کار می کنند که این خود احتمال حمله به این بازار را از سوی یک شرکت بزرگ در آینده بالا می برد.
- تعداد زیادی از واحدهایی که قصد ورود به این صنعت را داشته اند در مراحل مختلف از تصمیم خود منصرف شده اند که در صورت سرمایه گذاری باید این مسئله به دقت بررسی گردد.
نقاط آسیب پذیری تولیدکنندگان در صنعت نوشیدنی
با توجه به ویژگی های ذکر شده، برخی از نقاط آسیب پذیری و چالشی برای این صنعت شامل موارد زیر است:
- وفاداری پایین مشتریان به دلیل افزایش تولیدکنندگان
- عدم قدرت قیمت گذاری به دلیل نداشتن سهم بالایی از بازار برای هیچکدام از برندهای موجود
- آستانه تحمل پایین مصرف کنندگان نسبت به تغییرات قیمت محصولات
- وجود انواع محصولات جانشین و دسترسی آسان به سایر برندها برای مشتریان
- تاثیرپذیری بالا از شرایط کلان اقتصادی کشور از هر دو جانب عرضه و تقاضا
- محدودیت در تامین کنندگان مواد اولیه تولید
- احتمال ورود شرکت های بزرگ با سرمایه گذاری بالا و گرفتن سهم شرکت های کوچک و متوسط در بازار
- نقدینگی پایین شرکت ها در سطوح مختلف با توجه به شرایط رکودی اقتصاد کشور
با توجه به نقاط آسیب پذیری، مهم‌ترين مولفه‌هاي تاب‌آور شدن صنعت نوشیدنی را مي‌توان در چهار موضوع درک صحیح از وضعیت اقتصادی، ارتباط پایدار با مشتریان و برندسازی، پایداری و انعطاف پذیری در تولید و مدیریت هزینه ها دانست.
جمع‌بندي و نتيجه‌گيري
به نظر می رسد برای ایجاد یک مجموعه تاب‌آور در صنعت نوشیدنی موارد زیر باید مورد نظر قرار گیرد:
1- تقویت موقعیت شناسی
• شناخت وضعیت موجود
• آینده پژوهی
2- کاهش آسیب پذیری
• اصلاح ساختار دارايي به نحویی که موجب ایجاد زيرساخت مناسب شده و استحکام بیشتر مجموعه را در پی داشته باشد.
• تمركز بر افزايش قابلیت های توليد و توسعه صادرات
• تلاش در جهت تکمیل زنجیره تامین در درون مجموعه
• ارتقای مستمر نیروی انسانی و تلاش برای ایجاد و تقویت خلاقیت و نوآوری در آنها در سطوح مختلف
• تقویت ارتباطات در صنعت و مشارکت با سایر مجموعه های موجود در صنعت
3- تقویت انعطاف پذیری
• افزايش رضايت مشتريان از طريق بهبود كيفيت محصولات، توسعه محصولات جديد
• پیگیری طرح‌هاي نوين تامين مالي و فروش
• اصلاح ساختار سرمايه جهت افزايش توان شركت‌هاي زیرمجموعه در راستاي افزايش توليد
• تمركز بر زنجيره تامين با رويكرد كاهش هزينه‌ها
به این ترتيب و با توجه به مطالب گفته شده و تجارب جهاني درخصوص اقتصاد مقاومتي مدل فوق مي‌تواند راهگشاي رسيدن به يك صنعت نوشیدنی مقاوم در برابر تهديدها باشد. در مجموع می توان گفت چهار مولفه موقعیت شناسی و آینده پژوهی، توليد پايدار و منعطف، مديريت هزينه و ارتقاي رضايت مشتريان از طریق ارتباط پایدار بايد در سرلوحه اقدامات و راهكارهاي عملي صنعت نوشیدنی در سال 1395 قرار گيرد.
حسین متولی حبیبی
دانشجوی دکترای علوم اقتصادی دانشگاه سیستان و بلوچستان
مدیر برنامه ریزی و هماهنگی شرکت زمزم مشهد